اثر بقایای بنه و عصاره آن بر عملکرد برگ و گل زعفران تحت تاثیر سنین مختلف بقایای مزرعه زعفران
یکی از مشکلات موجود در کشت زعفران، عدم امکان کشت مجدد آن در یک مزرعه می‌باشد. مطالعه جهت شناسایی علل عدم امکان کشت مجدد زعفران ضروری به‌نظر می‌رسد این تحقیق به‌منظور بررسی اثر سنین مختلف خاک مزرعه زعفران و همچنین کاربرد بنه و عصاره آن بر عملکرد گل و برگ زعفران است.
زعفران گیاهی چندساله و ژئوفیت تریپلوئیدی متعلق به خانواده زنبق است و یکی از باارزشترین گونه‌های کشاورزی و دارویی جهان می‌باشد که بخش اقتصادی آن، کلاله سه شاخه حاصل از گل است. زعفران به‌دلیل تریپلوییدی بودن عقیم بوده و لذا تکثیر آن به‌صورت رویشی و از طریق بنه‌های آن انجام می‌شود. این گیاه عمدتا در مناطقی کشت می‌شود که دچار کم آبی و تنش‌های محیطی هستند؛ بنابراین گیاهانی که در تناوب با این گیاه قرار می‌گیرند باید به خستگی مقاوم باشند، از این رو، عمدتا از غلات و حبوبات در تناوب زعفران استفاده می‌شود. روند رو به رشد زراعت و اهمیت تولید آن ایجاب می‌کند که عوامل دخیل در فرآیند تولید این محصول تعیین و برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح این عوامل برای حفظ جایگاه تولید زعفران ایران، مدنظر قرار گیرد. یکی از عمده‌ترین مشکلات تولیدکنندگان زعفران شناخت عواملی است که مانع کشت مجدد آن در مزرعه می‌باشد. کشاورزان زعفران‌کار معتقدند که بعد از برداشت زعفران نباید در آن زمین دوباره زعفران کاشت و حتی در بعضی مناطق جهت کاشت مجدد زعفران اقدام به تعویض ۳۰-۴۰ سانتی متر خاک سطح الارض می کنند.
آللوپاتی یکی از انواع مداخله منفی است که اثر زیان‌بار آن از طریق آزادسازی موادشیمیایی گیاه دهنده‌ی آن مواد صورت می‌گیرد. این مواد به وسیله آبشویی و تجزیه بقایای گیاهی و یا تراوش توسط ریشه در محیط آزاد می‌شود. آللوپاتی عبارت است از تولید مولکول‌های فعال بیولوژیکی از موجودات زنده که ممکن است به‌نوبه خود تغییر شکل پیدا کنند. این ترکیبات وارد محیط می‌شوند و دارای اثرات مستقیم یا غیرمستقیم بر رشد و نمو همان گونه یا گونه‌های دیگر می‌باشد. اگرچه تمام اندام‌های گیاه ممکن است حاوی مواد آللوپاتیک باشند، ولی برگ‌ها و ریشه‌ها از مهم‌ترین منابع تولید کننده ترکیبات آللوپاتیک هستند. در زراعت زعفران، این مواد از بنه‌ها و بقایای کشت قبل که توانایی رشد ندارند تولید می‌شود. پژوهشگران در بررسی اثر عصاره آبی زعفران بر خصوصیات جوانه‌زنی و رشد سه گونه علف هرز گزارش کرده‌اند که کاربرد عصاره برگ و بنه این گیاه دارویی سبب کاهش پارامترهای جوانه‌زنی در هر سه علف هرز شامل تاج خروس، خاکشیر و ازمک شد.
اثرات منفی کشت مجدد زعفران روی خودش وجود دارد، به‌عنوان مثال بعضی از کشاورزان معتقدند که در زمین زعفران، نمی‌توان دوباره زعفران کشت نمود و یا آنکه لااقل دوبرابر مدت توقف زعفران در زمین، برای کاشت مجدد آن باید فاصله قائل شد. در اسپانیا در زمین‌هایی که قبلا زعفران کشت شده است و مجددا کشت آن مورد نظر باشد بسته به شرایط خاک، ۱۰ تا ۲۰ سال فرصت مجدد به زمین می‌دهند که فاصله زمانی ۱۰ سال برای مزارع فاریاب و ۲۰ سال برای مزارع دیم می‌باشد. در کشمیر مزارعی که قبلا زعفران در آن کشت شده باشد، یکسال آیش گذاشته و در سال دوم گندم یا خردل می‌کارند و سپس زعفران را کشت می‌نمایند.
با توجه به اینکه سن مزارع زعفران موجود در مناطق زعفران خیز کشور، رو به افزایش بوده و لازم است بنه‌ها به مزارع جدید منتقل شده و از طرفی مناطق جدید از لحاظ کیفیت خاک و دسترسی به منابع مورد نیاز برای تولید، نامناسب می‌باشند، ضروری به‌نظر می‌رسد تحقیقاتی انجام شود تا ضمن بررسی و شناسایی علل عدم امکان کشت مجدد در اراضی دارای سابقه کشت زعفران، راهکارهای رفع مشکل مذکور نیز شناسایی و معرفی گردد. این مطالعه به‌منظور مقایسه تاثیر مزارع با سنین مختلف کشت زعفران و همچنین کاربرد بنه و عصاره بنه در کشت مجدد بر عملکرد برگ و گل و اجزای عملکرد گل و کلاله زعفران انجام شد.
خاک مزرعه‌ای که دارای سابقه‌ی کشت زعفران بوده است (سطح اول تیمار) بیشترین تاثیر را در کاهش عملکرد (عملکرد برگ، کلاله، و عملکرد اقتصادی) زعفران داشت. کشت مجدد زعفران در خاک برداشت شده از مزرعه‌ای تحت کشت زعفران بود، با کاهش عملکرد و رشد صفات رویشی مواجه گردید. عصاره آبی بنه نیز دارای خاصیت آللوپاتی بوده و باعث کاهش عملکرد گردیده ولی کاهش عملکرد عصاره آبی بنه نسبت به مزرعه‌ای که سابقه کشت زعفران داشته است با کاهش عملکرد کمتری مواجه گردید. این احتمال وجود دارد که برخی مواد موجود در بنه در فرآیند عصاره‌گیری تغییر ماهیت داده و یا از بنه خارج نشده باشند اما وقتی در معرض خاک و گیاه قرار می‌گیرند با گذشت زمان مواد آللوپاتیک را خارج می‌نمایند.
با توجه به اینکه در خاک مزرعه شاهد (که قبلا در آن گیاه زعفران کشت نشده) کاهش عملکرد و صفات رشدی مشاهده نشد می‌توان دریافت که خاصیت آللوپاتی زعفران مربوط به بقایای پوسیده این گیاه در مزارع کشت شده می‌باشد. عملکرد و صفات رشدی زعفران در مزارعی که در آن بنه خرد شده اضافه گردیده نسبت به مزارعی که به آن عصاره بنه اضافه شده است کاهش معنی داری یافت. با افزودن بنه و عصاره بنه آن بصورت جداگانه در خاک مزرعه‌ای که تحت کشت زعفران بود، عملکرد بصورت معنی‌داری کاهش یافت. بنابراین می‌توان اعلام نمود بقایای بنه زعفران در مزرعه باعث کاهش معنی‌دار عملکرد و اجزای عملکرد بنه و گل زعفران می گردد.
به طور کلی نتایج این پژوهش نشان داد کشت مجدد زعفران در یک مزرعه با سابقه کشت زعفران باعث کاهش معنی‌دار عملکرد گل و بنه زعفران گردید. همچنین افزودن بنه‌های ناسالم یا عصاره بنه زعفران باعث کاهش معنی‌دار عملکرد گل و بنه و همچنین اجزای عملکرد زعفران شده است. از طرفی افزودن عصاره و بقایای بنه به خاک‌های دارای سابقه کشت، تحت کشت و بدون کشت آثار خودآسیبی قوی بر کشت مجدد زعفران داشته که این تاثیر در مزارعی که سابقه کشت در آن وجود دارد با اثر بیشتر روبه رو بوده است. بر همین اساس توصیه می‌شود کشاورزان جهت کاهش اثرات منفی بقایای زعفران در کشت مجدد آن در یک مزرعه، نسبت به خروج کامل بنه‌ها از خاک و پاکسازی مزرعه از بقایای بنه زعفران اقدام نمایند تا امکان کشت مجدد زعفران در یک مزرعه میسر گردد.
ویرایش شده توسط مجموعه زعفران صباغ زاده
عنوان نشریه: نشریه زراعت و فناوری زعفران
اطلاعات شماره: جلد۸، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۹، ص، ۳۳۸-۳۲۵
ارسال پیام